W jednym ze swoich ostatnich orzeczeń Sąd Ochrony Konkurencji i Konsumentów (wyrok z dnia 18 marca 2014 r., sygn. akt XVII AmC 6087/12) uznał za niedozwolone i zakazał pozwanemu przedsiębiorcy wykorzystywania w obrocie z konsumentami postanowienia wzorca umowy o treści:
„Operator nie ponosi odpowiedzialności za brak dostępu przez Abonenta do Elektronicznych Kanałów Komunikacji w przypadku, gdy ograniczenie lub brak możliwości dostępu do Elektronicznych Kanałów Komunikacji nie wynika bezpośrednio z winy Operatora„
Na pierwszy rzut oka postanowienie wydaje się logiczne i zrozumiałe – dlaczego przedsiębiorca miałby ponosić odpowiedzialność skoro nie ponosi winy. Warto jednak mieć na uwadze, że są różne zasady odpowiedzialności, nie tylko na zasadzie winy. Jedną z nich jest odpowiedzialność na zasadzie ryzyka, która ma miejsce w przypadku gdy przedsiębiorca odpowiedzialny jest jak za własne działanie lub zaniechanie za działania i zaniechania osób, z których pomocą zobowiązanie wykonywa, jak również osób, którym wykonanie zobowiązania powierza. Poniżej omówimy najważniejsze tezy uzasadnienia przedstawione przez SOKiK.
Argumenty SOKiK za uznaniem postanowienia za niedozwolone
Zdaniem Sądu w niniejszej sprawie dobrym obyczajem jest, by przedsiębiorca nie wykorzystywał swej uprzywilejowanej pozycji kontraktowej, będącej rezultatem stosowania przez niego jednostronnie ustalonego wzorca umowy. Pozwany przedstawiając konsumentom do akceptacji warunki umowy zawierające zapisy, kształtujące ich prawa i obowiązki w sposób mniej korzystny niż wynika to z powszechnie obowiązujących przepisów prawa niewątpliwie przeczy powyższemu. Oczekiwanym jest także, by przedsiębiorca nie przenosił na konsumenta ryzyka związanego z prowadzoną przez niego działalnością gospodarczą, które w kontekście niniejszej sprawy skutkuje pozbawieniem konsumenta prawa do dochodzenia swych słusznych roszczeń.
Brzmieniem wskazanego na wstępie postanowienia pozwany przedsiębiorca zastrzegł, iż nie ponosi odpowiedzialności za brak dostępu do Elektronicznych Kanałów Komunikacji, jeżeli jest to spowodowane okolicznościami niewynikającymi bezpośrednio z winy operatora.
Na tle przepisów ogólnych Kodeksu cywilnego odpowiedzialność przedsiębiorcy za niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania uregulowana została w art. 471 kc jako ogólnej i podstawowej regulacji w tym zakresie. Zgodnie z jego brzmieniem dłużnik obowiązany jest do naprawienia szkody wynikłej z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania, chyba że niewykonanie lub nienależyte wykonanie jest następstwem okoliczności, za które dłużnik odpowiedzialności nie ponosi. Co do zasady została ona ukształtowana na zasadzie winy – stanowi o tym art. 472 kc. Pozostałe zasady odpowiedzialności można natomiast wyprowadzić z dalszych przepisów Kodeksu cywilnego (np. za cudze czyny dłużnik odpowiada na zasadzie ryzyka (art. 474 kc). Zasadnicze znaczenie dla ustalenia zakresu odpowiedzialności dłużnika mają więc przepisy art. 472 – 474 kc. Stosownie do ich brzmienia dłużnika obciążają: zachowania własne noszące znamiona winy, zachowania osób, za pomocą których wykonuje swoje zobowiązanie lub którym wykonanie go powierza, zachowanie jego przedstawiciela ustawowego, zdarzenia modyfikujące wskazany powyżej zakres określone przez przepis ustawy lub czynność prawną, czy wreszcie inne zdarzenia wykraczające poza powyższe, a ustalone w umowie zgodnie z zasadą swobody umów.
Niewątpliwie w przedmiotowej sprawie pozwany przedsiębiorca umożliwiając kontrahentom korzystanie z EKK realizuje zobowiązanie przy pomocy osób trzecich (operatorów sieci internetowej oraz innych operatorów telekomunikacyjnych).
Odwołując się więc do wskazanych powyżej przepisów przedsiębiorca ponosi odpowiedzialność za działania i zaniechania osób, przy pomocy których realizuje swoje zobowiązanie lub którym wykonanie go powierza. Odpowiedzialność ta ukształtowana została na zasadzie ryzyka, zaś uchylenie się od niej następuje wyłącznie poprzez wykazanie braku winy, jednakże nie po stronie pozwanego przedsiębiorcy, lecz przedsiębiorcy, któremu powierzono realizację zobowiązania.
Tymczasem w przedmiotowej sprawie przesłanką wyłączającą odpowiedzialność pozwanego przedsiębiorcy jest brak bezpośredniego zawinienia po stronie operatora. W ocenie Sądu pojęcie to należy ocenić jako nieprecyzyjne oraz prawnie niespójne, albowiem przesłanka zawinienia nie doznaje podziału na winę bezpośrednią oraz pośrednią. Sporne postanowienie należy więc interpretować, jako odnoszące się do winy dłużnika (operatora).
Reasumując, zapis wzorca umowy statuujący winę pozwanego przedsiębiorcy, jako wyłączną podstawę odpowiedzialności nie odpowiada brzmieniu przepisu art. 474 kc, który wyraźnie wykracza poza przesłankę zawinienia. Takie uregulowanie wzajemnych relacji przez jedną ze stron kontraktu i sposób korzystny względem niej kształtuje sytuację prawną konsumenta w sposób mniej korzystny niż wynika to z przepisów powszechnie obowiązujących, co samo w sobie pozwala uznać je za niedozwolone. Ponadto sporny zapis kształtuje prawa i obowiązki konsumentów rażąco naruszając ich interesy, zarówno te ekonomiczne związane z pozbawieniem ich prawa do zrekompensowania szkód, za które odpowiada przedsiębiorca, jak i tych o charakterze nieekonomicznym, w szczególności poprzez wywołanie poczucia zawodu, braku satysfakcji, czy dezinformowanie konsumenta.
Przedmiotowe postanowienie wzorca umowy wypełnia zatem przesłanki art. 385[1] § 1 zd. 1 kc, w szczególności zaś mieści się w hipotezie art. 385[3] pkt. 2 kc, zgodnie z którym w razie wątpliwości uważa się, że niedozwolonymi postanowieniami umownymi są te, które w szczególności istotnie ograniczają odpowiedzialność względem konsumenta za nienależyte wykonanie zobowiązania.
Podsumowanie i wskazówka dla przedsiębiorcy
Z powyższego jasno wynika, że wszelkie ograniczenia odpowiedzialności za działania i zaniechania osób, z których pomocą zobowiązanie wykonywa, jak również osób, którym wykonanie zobowiązania powierza, mogą stanowić potencjalne postanowienia niedozwolone. Zanim je zamieścimy w regulaminie, czy też umowie zawieranej z konsumentem warto je dokładnie zbadać, czy przypadkiem nie naruszymy tutaj odpowiedzialności na zasadzie ryzyka z art. 474 kodeksu cywilnego.
Na marginesie należy zaznaczyć, iż taka ocena kwestionowanego zapisu nie oznacza, że przedsiębiorca odpowiadający za osobę, o której mowa w art. 474 kc ponosi wszelkie ryzyko gospodarcze, przy jednoczesnym pozbawieniu go ochrony prawnej. W wypadku ziszczenia się takiej sytuacji przysługują mu względem tej osoby właściwe roszczenia regresowe.