Pani Kowalska pragnie kupić mieszkanie. Jednak jak większość z nas w celu realizacji tego marzenia zmuszona jest wziąć kredyt hipoteczny. Uprzedzam pytanie. Nie, niniejszy artykuł nie dotyczy kursu franka, pozwów zbiorowych, spreadów walutowych, etc. Jest on przedstawieniem precedensowego wyroku Sądu Najwyższego dotyczącego klauzul niedozwolonych w umowie ubezpieczenia będącej integralną częścią umowy kredytowej. Co jest naszym zdaniem równie ważne i ciekawe co kurs franka. Dodajmy tylko, że bank i ubezpieczyciel w tym wypadku to dwa odrębne podmioty.
[info]Przekładając ten wyrok na sytuacje praktyczne, może się okazać, że np. kupując telewizor w markecie elektronicznym sprzedawca będzie odpowiadał nie tylko za własne warunki sprzedaży, ale także za treść dokumentu gwarancji gwaranta, umowy kredytowej banku lub umowy ubezpieczenia ubezpieczyciela, które nierzadko są oferowane kupującym. [/info]
Ale po kolei – najpierw spróbujmy zrozumieć czym jest umowa ubezpieczenia.
Umowa ubezpieczenia
Umowę ubezpieczenia uregulowana jest w księdze 3 tytule XXVII Kodeksu Cywilnego. Kodeks Cywilny wyróżnia dwa rodzaje ubezpieczeń: ubezpieczenie majątkowe (którego przedmiotem jest szkoda powstała wskutek przewidzianego w umowie wypadku, np. ubezpieczenie autocasco) oraz ubezpieczenie osobowe (które polega na zapłacie przez ubezpieczyciela umówionej sumy pieniężnej, renty lub innego świadczenia w razie zajścia przewidzianego w umowie wypadku w życiu osoby ubezpieczonej, np. w przypadku narodzin dziecka czy dożycia określonego wieku).
Stronami umowy ubezpieczenia są ubezpieczyciel (towarzystwo ubezpieczeniowe) oraz ubezpieczający. Ubezpieczający może zawrzeć umowę ubezpieczenia tzw. na cudzy rachunek – w tej sytuacji choć stronami umowy ubezpieczenia pozostaje ubezpieczyciel i ubezpieczający ochroną ubezpieczeniową objęty jest podmiot trzeci – ubezpieczony. Oczywiście jest możliwość, że ubezpieczający będzie jednocześnie ubezpieczonym.
Przeanalizujmy drogę sądową do wydania wyroku przez Sąd Najwyższy.
SOKiK
Powódka (kredytobiorca) wniosła do Sądu Okręgowego w Warszawie – Sądu Ochrony Konkurencji i Konsumentów o uznanie za niedozwolone postanowienie wzorca umowy stosowanego przez pozwany Bank (…) S.A. o treści:
[warning]W okresie sześciu miesięcy od rozpoczęcia ochrony ubezpieczeniowej, Zakład (…) nie ponosi odpowiedzialności i jest zwolniony z obowiązku wypłaty świadczenia należnego z tytułu śmierci ubezpieczonego, jeżeli zdarzenie to nastąpi pośrednio lub bezpośrednio na skutek urazu, choroby somatycznej lub psychicznej rozpoznanych przed objęciem ubezpieczonego ochroną ubezpieczeniową.[/warning]
Według niej zawarta w warunkach ubezpieczenia na życie kredytobiorców – klientów Banku S.A., klauzula zgodnie z którą ubezpieczyciel zastrzega wyłączenie swojej odpowiedzialności niezależnie od tego jakie informacje zostały podane przez ubezpieczającego w formularzu oferty lub na żądanie ubezpieczyciela przed zawarciem umowy jest w jej ocenie sprzeczna z dobrymi obyczajami i rażąco narusza interesy konsumentów.
Powódka powołała się także na art. 815§1 i 3 k.c. w zw. z art. 834 k.c. wedle których w przypadku ubezpieczeń na życie ubezpieczyciel nie ponosi odpowiedzialności za skutki okoliczności, które nie zostały podane do wiadomości ubezpieczyciela, a o które ubezpieczyciel zapytywał w formularzu oferty albo przed zawarciem umowy w innych pismach. Jednak jeśli do wypadku doszło po upływie 3 lat od zawarcia umowy ubezpieczenia na życie, ubezpieczyciel nie może podnieść zarzutu, że przy zawieraniu umowy podano wiadomości nieprawdziwe, w szczególności, że zatajona została choroba osoby ubezpieczonej.
Powódka wskazała, że w sytuacji gdy ubezpieczyciel nie żąda takich informacji, a zamiast tego zastrzega sobie możliwość oceny stanu zdrowia ubezpieczonego ex post to przenosi na uposażonego lub inne zainteresowane osoby niekorzystne skutki decyzji ubezpieczyciela co do nie pozyskiwania informacji pozwalających na prawidłowe oszacowanie ryzyka ubezpieczeniowego przed zawarciem umowy. Zdaniem powódki zakres wyłączeń ze względu na ogólne odwołanie się do chorób somatycznych może doprowadzić do sytuacji, w której zwykły katar, który pośrednio doprowadzi do śmierci ubezpieczonego będzie podstawą do wyłączenia odpowiedzialności ubezpieczyciela.
Pozwany Bank (…) S.A. wniósł o oddalenie powództwa i zasądzenie kosztów procesu. Wskazał, że kwestionowany wzorzec jest stosowany wyłącznie przez (…) Towarzystwo (…) S.A. Treść tego wzorca została zatwierdzona uchwałą Towarzystwa z 27 listopada 2008 r., zaś pozwana jedynie udostępnia wzorzec kredytobiorcom przy okazji zawierania przez nich umowy kredytowej. Ponadto starał się udowodnić, że powódka nie miała legitymacji procesowej, ponieważ powództwo w sprawach o uznanie postanowień wzorca umowy za niedozwolone może wytoczyć każdy, kto według oferty pozwanego mógłby zawrzeć z nim umowę zawierającą postanowienie, którego uznania za niedozwolone żąda się pozwem. W ocenie pozwanego powódka nie mogłaby zawrzeć z bankiem umowy ubezpieczenia, ponieważ z bankiem zawierana jest jedynie umowa o kredyt.
Sąd Ochrony Konkurencji i Konsumentów oddalił wyrokiem z dnia 12 czerwca 2012 r. (sygn. akt XVII AmC 1038/09) powództwo skierowane przeciwko Bankowi (…) S.A.W ocenie tego Sądu. Stwierdził że pozwany Bank łączy z nieuczestniczącym w tym sporze ubezpieczycielem umowa, której integralną część stanowią Warunki Ubezpieczenia na Życie Kredytobiorców – klientów Banku, zatwierdzone uchwałą Zarządu nieuczestniczącego w tym sporze Ubezpieczyciela. W związku z powyższym pozwany Bank nie ma legitymacji procesowej biernej, ponieważ nie stosuje on wzorca umowy zawierającego kwestionowane postanowienie, a legitymacja bierna przysługuje tylko przedsiębiorcy stosującemu takie sporne postanowienie, którym jest nieuczestniczący w tym sporze ubezpieczyciel.
Apelacja
Powódka wniosła apelację do Sądu Apelacyjnego w Warszawie. Niestety Sąd Apelacyjny zgodził się z ustaleniami stanu faktycznego oraz z trafnością oceny prawnej dokonanej przez SOKiK. W uzasadnieniu wyroku z dnia 19 czerwca 2013 roku (Sygn. akt VI ACa 1262/12), stwierdził, że rację ma Sąd Okręgowy podnosząc, że ocena, czy przedsiębiorca stosuje wzorzec umowy powoduje konieczność ustalenia relacji, między jakimi podmiotami zawarta jest umowa, z wykorzystaniem wzorca zawierającego zakwestionowane postanowienie, innymi słowy, treść jakiego stosunku prawnego jest poprzez ten wzorzec kształtowany. Analiza zakwestionowanego przez powódkę postanowienia prowadzi, zdaniem Sądu Apelacyjnego do jednoznacznego wniosku, że przedmiotowa klauzula odnosi się do relacji między ubezpieczonym a ubezpieczycielem, ponieważ ogranicza odpowiedzialność ubezpieczyciela wobec ubezpieczonego. Dlatego też bez znaczenia pozostaje fakt, że to pozwana w niniejszym postępowaniu proponuje konsumentowi – kredytobiorcy zawarcie umowy ubezpieczenia z konkretnym ubezpieczycielem, a umowa ubezpieczenia stanowi integralną część umowy kredytowej.
Skarga kasacyjna
Z oczywistych względów rozstrzygnięcia sądów I i II instancji nie zadowoliły powódkę, która będąc przekonana co do swoich racji wniosła skargę kasacyjną do Sądu Najwyższego. Sąd Najwyższy, w precedensowym wyroku z dnia 12 marca 2015 roku (Sygn. akt I CSK 201/14) uchylił zaskarżony wyrok i przekazał sprawę Sądowi Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i orzeczenia o kosztach postępowania kasacyjnego.
W uzasadnieniu do tego wyroku Sąd Najwyższy stwierdził, że biernie legitymowanym w sprawie o uznanie postanowień wzorca umowy za niedozwolone może być także podmiot jedynie posługujący się wzorcem, a więc wyłącznie stosujący w stosunkach kontraktowych wzorzec umowy, którego twórcą jest inny podmiot. Analizowany przepis nie pozwala na wyłączenie poza zakres objęty kontrolą abstrakcyjną postanowień wzorca umowy w postępowaniu, w którym powództwo skierowane zostało przeciwko podmiotowi nie będącemu twórcą wzorca, a nawet niezwiązanemu umową z twórcą wzorca, jeśli tylko według oferty tego pozwanego możliwe byłoby zawarcie z nim umowy zawierającej postanowienie odpowiadające, w ocenie powoda, niedozwolonemu postanowieniu wzorca. W konsekwencji nie można uznać, że według oferty pozwanego Banku będącego ubezpieczającym, Bank ten nie stosuje, czy też nie posługuje się zaskarżonym postanowieniem zawartym we wzorcu umowy, skoro można z nim zawrzeć umowę kredytową zawierającą postanowienie objęte treścią stosunku ubezpieczeniowego, a będącego integralną częścią zawartej umowy o kredyt gotówkowy.
Podsumowanie
Pamiętać trzeba, że wyroki sądów, nawet Sądu Najwyższego nie są w polskim porządku prawnym źródłem prawa. Podkreślić należy też, że orzeczenia SN formalnie sądów niższych nie wiążą, jednak w przypadku, gdy Sąd Najwyższy przekazał sprawę do ponownego rozpoznania sąd ten, na mocy art. 398[20] Kodeksu Postępowania Cywilnego, związany jest wykładnią prawa dokonaną w tej sprawie przez Sąd Najwyższy.
Zgodnie z stanowiskiem doktryny i orzecznictwem Sądu Najwyższego, związanie to dotyczy jedynie wykładni prawa, a nie ocen dotyczących stanu faktycznego.[1] W tym przypadku chodziło jednak o dokonanie wykładni art. 479[38] § 1 KPC, a więc o ustalenie podmiotów, które mogą być pozwane w sprawie o uznanie za klauzulę niedozwoloną postanowień wzorców umów, którymi się posługują w obrocie z konsumentami. Z niecierpliwością czekamy na wyrok sądu apelacyjnego, mając nadzieję, że zapadnie on zgodnie z interesem konsumentki. Sprawa ta pokazuje też, że warto jest, kolokwialnie ujmując, nie odpuszczać i konsekwentnie bronić swojego stanowiska.
[1] Manowska M. (red.), Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz, LexisNexis, Warszawa, 2013